Kiedy 1910 roku umiera jeden z najbardziej zasłużonych dla Zduńskiej Woli mieszkańców – pastor Edward Boerner, jego żona Maria postanawia uhonorować pamięć o nim nietypowym pomnikiem. Jednak historia rodziny Boernerów oraz „pamiątek”, które po sobie pozostawili, zaczyna się dużo wcześniej i często związana jest z drogą do odzyskania niepodległości.
Edward Boerner był przez całe życie niezwykle aktywny społecznie. Przede wszystkim dbał o rozwój parafii ewangelickiej. Wsłuchiwał się w głos mieszkańców, a swoimi działaniami odpowiadał na potrzeby zduńskowolskiej społeczności. To on w 1877 r., powołał Komitet Pomocy Bezrobotnym, był jednym z współzałożycieli i prezesem powstałego w 1878 r. zduńskowolskiego Towarzystwa Ochotniczej Straży Ogniowej. Jeszcze w 1909 r., na rok przed śmiercią, został prezesem Towarzystwa Miłośników i Popularyzatorów Polskiej Biblioteki i Czytelni w Zduńskiej Woli. Współpracował w organizowaniu Powstania Styczniowego w Zduńskiej Woli, za co został aresztowany i osadzony w carskim więzieniu.
Włączenie się w powstanie miało duży wpływ na atmosferę panującą w rodzinie. Duch patriotyzmu i okresu powstania styczniowego wpłynął szczególnie na najmłodszego syna – Ignacego, który swoje życie związał z Wojskiem Polskim.
Stąd nie dziwi fakt, że pastorowa Maria pragnęła zadedykować mężowi, coś, co będzie przypominało o jego roli społecznika i jego chęci niesienia pomocy potrzebującym.
Choć odejście ukochanego małżonka, było dla niej wstrząsem, swoje ostatnie lata poświęciła na budowę domu pomocy dla starców, który nazwała imieniem małżonka. Zbiórkę funduszy rozpoczęto w 1911 r., zgodę na budowę domu w 1912 roku. Niestety Maria zmarła 5 kwietnia 1913 roku.
Ewangelicki Dom Opieki. Okres międzywojenny. Zbiory MHMZW
Jednak budowę domu opieki kontynuowano. Już od 1916 do 1917 roku po ukończeniu parteru przyjmowano pierwszych starców (ok. 20 osób). Działalność budynku utrzymywana była przez Ewangelickie Stowarzyszenie Dobroczynności. Prace nad budową zakończono dopiero po odzyskaniu przez Polskę Niepodległości w 1923 roku.
Obecnie znany nam budynek nie powstał jednak na pustej ziemi.
Początki domu pomocy dla starców wiążą się ściśle z historią parafii ewangelickiej w Zduńskiej Woli. Założyciel miasta Stefan Złotnicki przeznaczył znaczne fundusze dla organizującej życie religijne grupy luteran. Finansował m.in.: szkołę ewangelicką, kościół i utrzymanie pastora, a także cmentarz. Ten ostatni graniczący bezpośrednio z cmentarzem katolickim, nigdy (aż do czasów współczesnych) nie został w widoczny sposób od niego oddzielony.
Plan Miasta Zduńska Wola. 1899 r. Zbiory AGAD.
Pierwsze wzmianki o terenie obecnego Domu Pomocy Społecznej znajdujemy ok. 1860 r., kiedy to Juliusz Złotnicki (syn Stefana Złotnickiego – założyciela miasta) zwalnia z czynszu plac kościelny na ul. Zamkowej pod zabudowę nowego kościoła ewangelicko – augsburskiego (pierwotny stał na ul. Maurycego, obecna Getta Żydowskiego), a także sprzedaje, jak podają akta notariusza:”(…) teren 2 morgi miary reńskiej nr 215 przy ul. Góry przez Jana Drezyner , wraz z domem w mur pruski postawionym, na poszerzenie cmentarza ewangelicko – augsburskiego (…).” Obecny odcinek ulicy Łaskiej, mniej więcej od starego cmentarza do dawnej granicy miasta (z Krobanowem i Osmolinem) nazywał się ulicą Góry, a wspomniany dom prawdopodobnie był przeznaczony na mieszkanie dla grabarza. Pierwszą znaną z nazwiska osobą pełniącą te obowiązki był F. Thieme.
W 1895 r. Boernerowa zakłada Stowarzyszenie Kobiet Ewangelickich, z którego inicjatywy urządzono w domu przy cmentarzu „pokój dla bezdomnych i kalek”.
XIX wiek zaznaczył się w Zduńskiej Woli wybuchami epidemii chorób. W 1866 r. na cholerę zachorowało 1614 osób (czyli ok. 20% mieszkańców), z czego przeżyło jedynie 278 osób. Epidemie najczęściej występowały w okresie bezrobocia i głodu. Niestety w budującym się mieście z opieką lekarską bywało ciężko. Pierwsze „szpitale” to po prostu przytułki dla bezdomnych i chorych, działające najczęściej przy parafiach.
Marię Boerner można śmiało nazwać liderką działań pomocowych w Zduńskiej Woli. Na Przełomie 1883 r. wraz z mężem Edwardem inicjowała działalność Chrześcijańskiego Towarzystwa Pomocy Biednym, w którym działał również proboszcz katolicki, żona aptekarza Maria Szaniawska oraz burmistrz Józef Jankowski.
Maria Boerner. Przełom XIX i XX w. Zbiory MHMZW.
Wraz z córkami Marią Pauliną i Wandą inicjowały życie społeczno – kulturalne Zduńskiej Woli. Z ich inicjatywy pod koniec XIX w. powstało: Chrześcijańskie Towarzystwo Pomocy Biednym, od 1906 r. Polskie Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów Dorosłych, Związek Równouprawnienia Kobiet, a od 1909 r. Towarzystwo Miłośników i Popularyzatorów Polskiej Biblioteki i Czytelni w Zduńskiej Woli. Matka i córki prowadziły pensje żeńskie oraz ochronkę dla małych dzieci (gdzie pomimo zakazów nauczały po polsku).
A skąd w ogóle Boernerowie w naszym mieście?
W ramach akcji kolonizacyjnej dóbr Zduńska Wola Stefan Złotnicki zaprosił osadników z terenów Austrii, Saksonii, Prus, Czech i Moraw. W dużej mierze byli to wyznawcy ewangeliccy.
Zduńskowolscy Boernerowie są potomkami hugenotów, czyli francuskich kalwinistów, którzy po zniesieniu edyktu nantejskiego w 1685 r., (skutkującym pozbawieniem ich uzyskanego wcześniej równouprawnienia z innymi wyznaniami,) musieli emigrować do bezpieczniejszych krajów. Rodzina osiedliła się w Saksonii, skąd w XVIII w. przybyła na ziemie polskie (do Płocka), a następnie do Zduńskiej Woli.
Mężczyźni z rodu Boernerów. W rzędzie od lewej siedzi Edward Boerner. W górnym rzędzie z prawej strony stoi młody Ignacy Boerner. Przełom XIX i XX w. Zbiory MHMZW.
Praktycznie każdy z jej członków odegrał ciekawą rolę zarówno w życiu społecznym, jak i kulturalnym naszego miasta, a nawet i kraju. W rodzinie tej panowała atmosfera patriotyzmu oraz chęci niesienia pomocy bliźnim.
Oprócz działalności społecznej pozostawili po sobie także „pamiątki” w materialnej formie.
Pierwszy kościół ewangelicki na dawnej ul. Stęszyckiej (obecnie ul. Getta Żydowskiego). Połowa XIX w. Źródło: 100-lecie parafii ewangelickiej.
Projekt kościoła ewangelickiego. 1861 r. Zbiory MHMZW.
Za kadencji pastora Edwarda Boernera powstał nowy budynek kościoła ewangelicko-augsburskiego. Pierwszy kościół ewangelicki został przeniesiony z Opiesina na ul. Maurycego (obecnie ul. Getta Żydowskiego). W 1868 r. powstała nowa świątynia przy ul. Zamkowej (obecne al. Kościuszki). W 1861 r. stworzono projekt zupełnie różniący się od budowli, która do dziś wpisuje się w krajobraz miasta.
W Zduńskiej Woli stoją więc budynki związane z rodziną dawnego pastora, a w Warszawie całe osiedle! Jak to się stało?
Ignacy Boerner syn Marii i Edwarda odegrał znaczącą rolę w budowaniu niepodległej Polski.
Ignacy Boerner podczas wyznaczania granicy polsko-bolszewckiej ok. 1920 r. Zbiory MHMZW.
Był Legionistą w 1 Kompanii Kadrowej i członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości służył w Wojsku Polskim, był odpowiedzialny za wyznaczanie granic budującego się kraju. Był też ministrem poczt i telegrafów w kilku rządach międzywojennej Polski. Stał się najbliższym współpracownikiem Józefa Piłsudskiego.
Józef Piłsudski i oficerowie I Brygady Legionów Polskich. Szósty od lewej stoi Ignacy Boerner. 1915-1916. Źródło: Biblioteka Narodowa.
O czasach dzieciństwa i młodości pisał w swoim w pamiętniku: „… wychowywany byłem w atmosferze i tradycjach powstańczych 1863 r. i idea niepodległości Polski była dla mnie wielką i świętą sprawą”.
Z jego inicjatywy Warszawie (lata 1932-1935) powstawało osiedle Łączności (obecne Boernerowo). Na jego terenie zamieszkali pracownicy zatrudnieni przy obsłudze powstałej w 1921 r. Transatlantyckiej Centrali Radiotelegraficznej (największej inwestycji tego typu w okresie międzywojennym). Na osiedlu znalazło się również miejsce dla obywateli i ich rodzin, którzy odznaczyli się podczas walk o Niepodległość. 128 domów zaprojektowała na wnuczka Marii – Wanda Boerner-Brzechffa (z pierwszego małżeństwa Przewłocka), która skończyła studia inżynierskie w zakresie architektury. Podczas II wojny światowej Wanda Boerner (Przewłocka) była członkinią Polskiego państwa Podziemnego. Przybrała pseudonim „Grażyna” i podjęła się konspiracyjnej działalności w Komendzie Głównej AK – Oddział III (Operacyjno-Szkoleniowy). Po powstaniu warszawskim trafiła do obozu Lamsdorf, a następnie do Stalagu IV B Mühlberg. Dwukrotnie odznaczona Krzyżem Walecznych i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Widok zewnętrzny letniej rezydencji premiera na kolonii Boernerowo w Warszawie. 1934. Zbiory NAC.
Więcej zdjęć osiedla na:
________________________________________________________________
„Niepodległa w zasięgu – Zduńska Wola” to cykl krótkich informacji dotyczących historii Zduńskiej Woli i losów jej mieszkańców w dobie odzyskiwania przez Polskę niepodległości.
Tekst: Gabriela Górska
