Zduńska Wola przed wybuchem II wojny światowej była miastem wieloetnicznym i wieloreligijnym. W sierpniu 1939 roku zamieszkiwało ją 13 190 Polaków 9330 Żydów i 4480 Niemców. Od samego początku okupacji władze hitlerowskie prowadziły politykę dyskryminacji ludności żydowskiej. Najbardziej charakterystycznymi jej przejawami było wprowadzenie jeszcze przed 15 listopada 1939 nakazu obowiązkowego noszenia przez Żydów specjalnego oznakowania w postaci żółtych opasek z sześcioramienną gwiazdą Dawida. Paski te musiano zakładać na prawe ramię ponadto oznakowanie to umieszczone musiało być na piersi i na plecach.
W planach władz okupacyjnych Żydzi mieli zamieszkać w dzielnicy wydzielonej – gettcie. Nie jest do końca pewna data jego utworzenia. Wiadomo, że przygotowania do powstania takiego miejsca władze niemieckie czyniły już od początku okupacji, przesiedlając na teren przyszłej dzielnicy zamkniętej Żydów mieszkających w innych częściach miasta.
Prawdopodobnie getto powstało pod koniec 1939 roku, a ostatecznie zamknięto je jesienią 1940 roku. Jego granice przebiegały w widłach ulic Juliusza oraz obecnej Getta Żydowskiego, aż do ul. Sieradzkiej, obejmowały zachodnią i północną stronę placu Wolności ( dawnego Rynku). Od północnej strony miasta dochodziły do zbiegu ulic Opiesińskiej i Szadkowskiej, ciągnęły się wzdłuż rowu do ul. Narwiańskiej, a następnie Sieradzkiej.
Odizolowanych ludzi zatrudniano przy najcięższych pracach oraz w podmiejskich gospodarstwach rolnych. Ciężkie warunki pracy, niedożywienie, jak również niebywała ciasnota w mieszkaniach, w których wegetowało niejednokrotnie na kilkunastu metrach kwadratowych po kilka rodzin, powodowały znaczny wzrost śmiertelności.
Tragiczne warunki bytowania, ciągły strach o własne życie spowodował, że coraz zjawiskiem stały się ucieczki z gett oraz spadek wydajności pracy. Aby temu zapobiec, w celu zastraszenia hitlerowcy przeprowadzili w Zduńskiej Woli dwie egzekucje, w których zamordowali 20 osób.
Likwidacja getta miała miejsce w dniach 24-26 sierpnia 1942. Ludność została wypędzona ze swoich mieszkań i zgromadzona na tzw. placu zbiorczym znajdującym się przy dzisiejszej ulicy Getta Żydowskiego. Dokonano tam wstępnej selekcji typując pierwsze ofiary, które miały być zamordowane w obozie w Chełmnie nad Nerem.
Wszystkich pozostałych przepędzono na cmentarz żydowski, gdzie dokonywano jeszcze kilkukrotnie selekcjonowania, wybierając około 1169 osób, które zostały przewiezione do getta łódzkiego. Pozostali w liczbie 8594 zostali przewiezieni do obozu śmierci w Chełmnie nad Nerem gdzie poddani zostali natychmiastowej eksterminacji.
Ponieważ duża część ludności getta zdawała sobie zawczasu sprawę z nadchodzącego zagrożenia, wiele osób ukrywało się nie chcąc dobrowolnie podporządkować się rozkazom oprawców. Tych po schwytaniu rozstrzeliwano na miejscu. Łącznie w pierwszym dniu akcji na terenie getta zamordowano co najmniej 50 osób. W dwóch następnych co najmniej kilkadziesiąt dalszych. Zwłoki pomordowanych wywożono na cmentarz żydowski i tam grzebano w zbiorowej mogile. Zgromadzeni na cmentarzu pozostawali pod silną strażą przez dwa dni bez wody i pożywienia. Świadkowie tamtych wydarzeń zeznali , że Niemcy strzelali bez powodu w tłum w wyniku czego zginęło dalsze kilkadziesiąt osób. *
* tekst pochodzi z wystawy „Getto w Zduńskiej Woli w dokumentach i relacjach”. Wystawa została przygotowana z materiałów zgromadzonych i przechowywanych przez Archiwum Państwowe w Łodzi o. Sieradz i Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola.
Tekst: Tomasz Polkowski
Brama getta – ul. Stęszyckiej (obecnie Getta Żydowskiego)/pl. Wolności
W takcie okupacji Altstadstraße/ Platz der Freiheit
Getto powstało w 1940 r., zamknięte wiosną 1941 r. Ludność nie mogła opuszczać wyznaczonego rewiru, bez wyraźnej zgody władz okupacyjnych. Do getta prowadziły dwie bramy, na wschodniej i zachodniej stronie placu Wolności. Getto otoczone było drutem kolczastym. Granice przebiegały pomiędzy podwórkami. Z relacji mieszkańców miasta wiemy, iż na terenie getta zamieszkiwali również Polacy i Niemcy, którzy nie chcieli opuszczać swoich domów.
i fragment pierzei zachodniej. Strzałka wskazuje wejście do getta. 1942 r. Zbiory MHMZW.
Dawna ulica Stęszycka – teren getta, obecna ul. Getta Żydowskiego
W trakcie okupacji Altstadstraße
Ulica Getta Żydowskiego to główna ulica historycznej dzielnicy żydowskiej w Zduńskiej Woli. Była to mniej zamożna część miasta, z przewagą drewnianych domów z ogródkami. Od Rynku do dzisiejszej „obwodnicy”, zamieszkana w większości przez zduńskowolan wyznania mojżeszowego. Z tego powodu okupanci zdecydowali się utworzyć getto w widłach ulic Juliusza i Stęszyckiej.
Szubienica – ul. Zachodnia
W trakcie okupacji, w okolicach Schulweg
Ustawiona w marcu 1942 r. przez władze okupacyjne w celu wykonania pokazowej, publicznej egzekucji na 20. więźniach getta. Zostali oni fałszywie oskarżeni o wykroczenia przeciwko niemieckim zarządzeniom, np. opuszczeniu getta bez zezwolenia. Faktycznym celem nazistów było zastraszenie i obezwładnienie psychiczne ludzi przed rozpoczęciem akcji likwidacji.
Opowieść o jednym ze straconych przeczytacie tutaj:
Brama getta – ul. Juliusza/pl. Wolności
W takcie okupacji Juliusstraße/Platz der Freiheit
Getto powstało w 1940 r., ostatecznie zamknięte w 1941 r. Ludność nie mogła opuszczać wyznaczonego rewiru, bez wyraźnej zgody władz okupacyjnych. Do getta prowadziły dwie bramy, na wschodniej i zachodniej stronie placu Wolności. Getto otoczone było drutem kolczastym. Granice przebiegały pomiędzy podwórkami. Z relacji mieszkańców miasta wiemy, iż na terenie getta zamieszkiwali również Polacy i Niemcy, którzy nie chcieli opuszczać swoich domów.
Teren getta – ul. Julisza
W trakcie okupacji Juliusstraße/Rabenstraße
Ulica Juliusza to główna ulica historycznej dzielnicy żydowskiej w Zduńskiej Woli. Była to mniej zamożna część miasta, z przewagą drewnianych domów z ogródkami. Od Rynku do dzisiejszej „obwodnicy” zamieszkana w większości przez zduńskowolan wyznania mojżeszowego. Z tego powodu okupanci zdecydowali utworzyć getto w widłach ulic Juliusza i Stęszyckiej.
Granica getta – ul. Fabryczna
W trakcie okupacji Postgasse
Granica getta – ul. Krucza
W trakcie okupacji Rabenstraße
Granica getta przebiegała przez środek ulic, a dalej podwórzami, oddzielając teren zamknięty od dawnej ul. Złotnickiego (w czasie okupacji Bahnhofstraße).
Budynki Jüd. Hilfskomitee oraz Arbeitsabteilung – ul. Juliusza
W trakcie okupacji Juliusstraße
APŁOS, Zbiór ikonograficzny, sygn. 133
W tym miejscu prawdopodobnie mieściła się siedziba zarządu getta (zajmujących się organizacją życia wewnętrznego uwięzionych) i innych instytucji w tym resortu pracy, którego zadaniem było organizowanie darmowej siły roboczej dla okupantów. Wyznaczeni ludzie musieli wykonywać nieodpłatną pracę przy budowie stadionu i kopaniu torfu.
APŁOS, Zbiór ikonograficzny, sygn. 134.
Farma doktora Lemberga na tyłach ul. Juliusza, przy ul. Ogrodowej
W trakcie okupacji Juliusstraße/Gärtnerstraße
W momencie utworzenia getta przewodniczący Starszeństwa Żydów w getcie – dr Jakub Lemberg utworzył farmę. Służyła ona mieszkańcom dostarczając potrzebne jarzyny i owoce, mleko i mięso, ale też była projektem długofalowym, zgodnie z którym na farmie kształcono przyszłych kibucników. Prawdopodobnie ta ukryta działalność polityczna w ramach ruchu syjonistycznego stała się przyczyną śmierci Lemberga (przed wojną działającego na rzecz utworzenia państwa w żydowskiego w Palestynie), której do dziś nie wyjaśniono.
Szpital w getcie – ul. Ogrodowa
W trakcie okupacji – Gärtnerstraße
Kwarantanna dla osób podejrzanych o nosicielstwo chorób zakaźnych, umieszczano w nim całe rodziny w celu izolacji od zdrowych. Nie była to klasyczna placówka medyczna.
Zbiorowa mogiła pomordowanych – cmentarz żydowski ul. Kacza
W trakcie okupacji Winkelgasse
Likwidacja getta miała miejsce w dniach 24-26 sierpnia 1942. Ludność została wypędzona ze swoich mieszkań i zgromadzona na tzw. placu zbiorczym znajdującym się przy dzisiejszej ulicy Getta Żydowskiego. Dokonano tam wstępnej selekcji typując pierwsze ofiary, które miały być zamordowane w obozie w Chełmnie nad Nerem.
Wszystkich pozostałych przepędzono na cmentarz żydowski, gdzie dokonywano jeszcze kilkukrotnie selekcjonowania, wybierając około 1169 osób, które zostały przewiezione do getta łódzkiego. Pozostali w liczbie 8594 zostali przewiezieni do obozu śmierci w Chełmnie nad Nerem gdzie poddani zostali natychmiastowej eksterminacji.
Pasaż doktora Jakuba Lemberga.
Jakub Lemberg – lekarz medycyny, działacz społeczny, samorządowiec, bohaterski przywódca społeczności żydowskiej zduńskowolskiego getta. Przez dwa lata był przełożonym Rady Starszych w getcie. Nieposłuszny Podczas likwidacji getta w 1942 roku wywieziony prywatnym autem jednego z niemieckich oficerów zaginął bez śladu. „Jesteśmy pewni, i nie ulega żadnych wątpliwości, że mój ojciec został zamordowany za to, że nie chciał współpracować z Niemcami i był dumnym Żydem” – wspominała Rita Grundman, córka Lemberga.
Opracowanie merytoryczne: Tomasz Polkowski, Gabriela Górska
Opracowanie graficzne i fotografie: Gabriela Górska
Pomoc w realizacji: Edyta Kulda – Powiatowe Centrum Kultury Sportu i Rekreacji
Kategorycznie zabrania się kopiowania tekstu oraz fotografii umieszczonych w artykule bez zgody Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola.
